به گزارش خبرنگار مهر، نشر تاریخ ایران کتاب «مکاتبات شاه و جناب آقا: مجموعه مکاتبات ناصرالدین شاه و مستوفی الممالک» را به کوشش حوریه سعیدی (عضو هیأت علمی پژوهشکده اسناد) با شمارگان هزار نسخه، ۳۰۳ صفحه و بهای ۸۰ هزار تومان منتشر کرده است.
این کتاب شامل ۲۴۲ نامه، عریضه، دست‌خط‌های مبادله شده بین ناصرالدین شاه و میرا یوسف مستوفی الممالک «جناب آقا» (صدراعظم و شخصیت حکومتی مورد علاقه ناصرالدین شاه) است که میان آنها تعدادی نیز عریضه و یا دست‌خط با خطاب غیر از مستوفی نیز دیده می‌شود. این نامه‌ها و عرایض به دلیل آنکه یا دست‌خط شاه کنار عریضه وجود داشته و یا ارجاع به مستوفی شده، در این مجموعه قرار گرفته است.
تنوع موضوعات از نکات قابل توجه این نامه‌هاست و فاصله زمانی اسناد این مجموعه بازه زمانی ۲۳ ساله یعنی از سال ۱۲۸۰ تا ۱۳۰۳ هجری قمری را دربر می‌گیرد.
ترتیب قرار گرفتن اسناد با توجه به اینکه تعدادی کمی از آنها تاریخ دارد و بقیه بدون ذکر تاریخ است، تقدم با آوردن دسته اول یعنی اسناد تاریخ‌دار با توالی تاریخی است و در مرحله بعد اسناد با ترتیب خوانش آنها توسط مصحح اثر بوده است.
در مقدمه این کتاب نویسنده و مصحح تلاش کرده تا شرحی از موضوعات اسناد مربوطه و در میان این شرح به نکاتی در مورد شخصیت ناصرالدین شاه اشاراتی داشته باشد، تا بتواند از لابه‌لای ان به دریافتی نزدیک‌تر به شخصیت وی برسد. در این تحلیل و بررسی، نویسنده کلیشه‌های مرسوم و تکراری منابع تاریخی در مورد ناصرالدین شاه را به کناری گذاشته و او را از میان نوشته‌های خودش بازنمایی می‌کند.
حوریه سعیدی تلاش کرده تا پیش از ارائه متن بازخوانی شده این اسناد و نامه‌ها، تحلیل خود را در چند مرحله (نخست) فهرست موضوعی اسناد معرفی شده و سپس، (دوم) چکیده‌ای از موضوع اسناد در کنار (سوم) مقدمه متن ارائه کند. این روند باعث شده تا دریچه‌ای جدید بر برخی از تحقیقات سندپژوهی باز و چهره‌ای متفاوت از ناصرالدین شاه به عنوان یکی از قدرتمندترین پادشاهان سلسله قاجار به مخاطب ارائه شود.
برخی از فهرست موضوعی اسناد از این قرار است: «هوشیاری و توجه ناصرالدین شاه در امور مالی و مالیاتی»، «رفتار دوگانه احترام و یا بی احترامی خشن به علمای مذهبی»، «علاقه به مستوفی و تحکیم موقعیت وی»، «مجازات خاطیان و تاکید به مستوفی در اجرای آن»، «رساندن جیره و مواجب به موقع قشون»، «صندوق عدالت و رسیدگی به عرایض آن»، «دادن مسئولیت به افراد و دستِ باز ایشان و بازخواست نسبت به آن و عدم دخالت در عزل و نصب‌ها»، «تاسیس صندوق ذخیره دولت»، «استفاده از خبرچینان در دربار ولیعهد»، «محدود ساختن نفوذ روحانیون به امور مذهبی و منع دخالت در امور حکومتی»، «معاش روحانیون و گرفتن مالیات از سید و ملأ»، «رفتار با ایلات و بویژه با ترکمانان»، «دخالت شاه در امر نان و ارزانی و فراوانی آن»، «اصرار در مطلع بودن از تمام امور حکومتی»، «مواخذه و تهدید و تنبیه نسبت به کم کاری درباریان»، «روابط خارجی با همسایگان و مسئله بحرین و مسئله اشرار روس و دستگیری ایشان با اطلاع مأموران روسی»، «توجه به سرحدات و سختگیری به حاکمی که از دادن مالیات طفره می‌رود» و...
میرزا یوسف مستوفی الممالک (۱۱۲۷-۱۳۰۳ ه ق) فرزند میرزا حسین مستوفی الممالک که بعد از درگذشت پدر لقب و منصب وی را یافت. (۱۲۶۱ ق) منابع او را زاده دودمانی معتبر از آشتیان معرفی کرده‌اند. درباره شخصیت سیاسی و اخلاقی - رفتاری مستوفی الممالک در عین آنکه در خلال منابع و متون مختلف تاریخی اشارات و توصیف‌هایی شده است ولی کتاب مستقلی که به دقت و با موشکافی و بر اساس مستندات و نه تنها گزارشات رجال هم عصر وی، به او پرداخته باشد یافت نمی‌شود.
اگر شرحی از وی دیده شده است یا از جانب کسانی بود که به وی و التفات او وابسته و برخوردار بودند و یا کسانی که او را رقیب موقعیت خویش و حقوق مادی و معنوی خود می‌دانستند. از جمله توصیفاتی که در یکی از منابع قدیم و معاصر با مستوفی درباره شخصیت او شده و در واقع تمجید از او نیز تلقی می‌شود وی را بدینگونه معرفی کرده است: «میرزا یوسف صدر اعظم ابن میرزا حسن مستوفی الممالک ابن میرزا کاظم آشتیانی، قدرتش بالاتر از آن است که در نجابت او سخنی به میان آید. چندان اصالت و بزرگی و فخامت داشت که هیچکس از تمکین و اطاعت و فروتنی او ننگ نداشت… زمانی که او را از خدمت دولت معاف می‌داشتند مردم همانطور اظهار بندگی و کوچکی نزد او می‌کردند.
احترام و بزرگی جزو ذات او بود. شاهزادگان بزرگ در عزل و نصب او در نهایت توقیر با او سلوک می‌کردند. هر کدام خود را به منزله فرزند او می‌دانستند. به هیچ وجه از فروتنی به او ننگ و عار نداشتند… در همان وزارت داخله و استیفا ممالک صدارت عظمی داشت. بر همه اقدم و اولی بود. چندان احترام و عظمت داشته که در همان زمان وزارت داخله خود زحمتِ حضور رفتن و مرقبات چیدن و زحمت کشیدن نداشت. در خانه خود نشسته هر چه در روی کاغذ می‌نگاشت و به حضور می‌فرستاد، فوراً اعلی حضرت سلطانی آن را امضا کرده می‌فرمودند هرچه آقا گفته و داده و کرده است صحیح است.» (به نقل از «صدرالتواریخ» محمدحسن خان اعتمادالسلطنه)
میرزا یوسف در ابتدا و در زمان محمدشاه به عنوان نایب الحکومه آذربایجان منصوب شد. ولی اوج حضور سیاسی وی و بیشترین زمان خدمت درباری او در زمان ناصرالدین شاه بود. چنانکه در زمان میرزا تقی خان امیرکبیر به عنوان مستوفی الممالک ادامه خدمت می‌داد. ولی با حذف امیرکبیر و روی کار آمدن میرزا آقا خان تنوری اعتمادالدوله و حضور پسر وی در امور مالی، مستوفی الممالک حضور خود را در صحنه سیاسی کمرنگ ساخته و به آشتیان منطقه تحت اختیار خود رفت.
موقعیت وی در دربار ناصر الدین شاه نشیب و فرازهایی همراه داشت. در ابتدا در کنار پدر مشغول به کار بود و بعد از وی سمت و لقب او را یافت. پس از کنار گذاشته شدن میرزا آقاخان از طرف پس ناصرالدین شاه به سبب عدم توانایی و درایت سیاسی، ضمن آنکه شاه ترکیبی از عده‌ای از رجال صاحب منصب را به عنوان شورای دولتی ترتیب داد (براساس روشی که در سفر به اروپا به عنوان شکلی از حکومت مشاهده کرده بود) مستوفی الممالک دوباره مطرح شده و این بار به تدریج از مستوفی گری تا به مرحله صدراعظمی پیش رفت.
در این گذار با وجود آنکه فراز و فرودهایی را تجربه کرد ولی همواره یکی از معتمدان و افراد مورد علاقه و التفات و محبت شاه بود. چنان که لقب «آقا» و «جناب آقا» در آن هنگام تنها به وی اطلاق شده و در خانواده وی ماندگار شد. درباره منش شخصی و رفتار سیاسی وی به شیوه‌های مختلفی در منابع بحث شده است. برخی از منابع او را با رفتاری متواضعانه نسبت به همه از زیر دست تا بالا دست حکایت کرده و برخی دیگر تواضع او را ناشی از مصلحت اندیشی‌های وی دانسته و گاه حتی نسبت ریاکاری به وی داده‌اند.
با تحلیل اسنادی که در این کتاب درج شده می‌توان تا حدی بخشی از توصیفات را در مورد شخصیت مستوفی الممالک و نوع رابطه‌ای که با شاه داشت، مشاهده کرد و نتیجه گرفت. بهترین مرجع برای بازگویی و واکاوی شخصیت سیاسی و خصوصیات شخصی وی را از میان همین اسناد و دیگر سندهایی که از وی به جا مانده، می‌توان یافت. به طور می‌توان با مراجعه به اسناد از نگاه تماماً سیاه یا تماماً سفید به شخصیت‌های تاریخی پرهیز کرد.
*محمدحسین بدری
نظر شما